Mayıs ayı içerisinde Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakan yardımcısı ve bürokratları ile TUSAF (Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu) başkanı ve üyelerinden oluşan bir işadamı heyeti tahıl ve un sanayi konularında görüşmelerde bulunmak üzere Ukrayna’yı ziyaret etti. Ukrayna’da bu sektörde uzun yıllardır faaliyet gösteren bir işadamı olarak bende görüşmelerde heyete eşlik ettim.
Yoğun geçen ziyaret programı kapsamında Ukrayna Tarım bakan yardımcısı, bürokratları, Ukrayna un sanayicileri derneği başkanı, tahıl üreticileri birlik başkanı, istatistik ve değerlendirme kuruluşları ve yerel işadamları ile görüştük.
Çok verimli geçen ziyaretler sırasında tuttuğum notları ve şahsi düşüncelerimi “Ukrayna Un ve Buğday Sektörü” başlığı altında bir rapor olarak iki bölüm halinde Türk un sanayicilerimiz ve ihracatçılarımızla paylaşmak istiyorum. Birinci bölümde un sanayimizi yakından ilgilendiren buğday ağırlıklı olmak üzere Ukrayna tahıl piyasasını, ikinci bölümde ise Ukrayna un sektörünü konu alacağım.
UKRAYNA TAHIL PİYASASI (BUĞDAY AĞIRLIKLI)
Son yıllarda buğday üretim ve ihracatında Ukrayna’nın payı sadece Karadeniz havzasında değil dünyada da artıyor. Dünya buğday ihracatında ABD’nin payı %23, Rusya’nın %13 ve AB’nin %8 iken Ukrayna’nın payı %10. AB buğday üretiminin %35’ini gerçekleştiren Fransa’da son yıllarda rekoltenin düşmesi sebebiyle AB’nin dünya buğday ihracatındaki payıda düşmekte. Fransa kaynaklı eksilen bu payı son yıllarda Ukrayna ve Rusya doldurmakta. Romanya ve Bulgaristan, Karadeniz havzası buğday ihracatında son yıllarda piyasada hissedilir olmaya başladılar. Bu iki ülkenin toplam buğday rekoltesi 6 – 7 milyon ton.
Tarıma müsait arazi ve yüzölçümü büyüklüğü itibariyle Avrupa’nın en geniş ülkesi olan Ukrayna 30 milyon ton/yıl mısır üretimi ile dünyada yedinci ve 20 milyon ton/yıl ihracatı ile üçüncü, 9 milyon ton arpa üretimi ve 4.5 milyon ton ihracatı ile dünya üçüncüsüdür. 2014/15 sezonunda 24,8 milyon ton, 2015/16 sezonunda 27,1 milyon ton buğday üretimi ve dünyadaki %4 üretim payı ile ilk 10 ülke arasında ve 17 milyon ton ihracatı ile ilk 5 arasındadır. Hasat zamanı yaklaşan 2016/17 sezonunda ise buğday rekoltesinin 27 milyon ton civarında olacağı tahmin ediliyor.
Son yılların ortalamalarına göre buğdayın %55-60’ı değirmenlik buğday (%11 protein üstü). Ülkenin buğday rezervi 4 milyon ton civarında.
Ülke, ürettiği buğdayın yaklaşık %45’ini (12 milyon ton) yurtiçi tüketimde değerlendirirken, kalan kısmını (17 milyon ton) ihraç etmekte ve dünyada tahıl ve un fiyatlarının belirlenmesinde söz sahibi olmaktadır.
Ukrayna, Avrupa’nın en verimli toprağına sahip olmasına rağmen verimde AB ülke ortalamasının altında kalmakatadır. Eski teknoloji, know-how ve finasman eksikliği, yetersiz altyapı verim düşüklüğünün en önemli etkenleridir. Örneğin, Fransa’da tarım arazilerinin çok önemli bir kısmında sulu tarım yapılırken buğdayda ortalama 8 ton/ha verim alınabilmekte. Ukrayna’da ortalama buğday verimi ise 4 ton/ha.
Modern tarımın ve yeterli finansman imkanlarının olması durumunda Ukrayna’nın tahıl rekoltesinin 110 milyon ton civarında olacağı tahmin ediliyor. Bu yıl 65 milyon ton olan rekolteyi arttırmaya yönelik olarak tarımda verimi arttırıcı teknoloji, tohum, gübre, know-how’ı destekleyen devlet politikasına rağmen çiftçinin kısıtlı finansman imkanı, kredi bulamayışı gibi sebeplerden dolayı devletin bu politikası şimdilik hızlı ilerlemekte. Ülkedeki siyasi istikrarsızlıkta sektörel gelişimin önündeki önemli sorunlardan biri. Bu olumsuzluklara rağmen 2020 yılı buğday rekoltesi hedefi 27-29 milyon ton civarında.
Ülke genelinde tarım işletmelerinin işledikleri arazilerin ortalama büyüklüğü 5-6 bin hektar. 100 bin hektarın üzerinde tarım faaliyetini sürdüren holding sayısı 100. Bunların arasında 600 bin hektara sahip firma dahi bulunmakta.
Ukrayna’nın toplam tahıl ve yağlı tohumlar ihracatı 40 milyon/ton’dur. Tahıl ihracatında en önemli alıcıları Panamax yüklemeleri ile AB, Uzak Doğu ülkeleri ve Mısır olmakla beraber Akdeniz havzasında küçük tonajlı gemi partileri halinde alıcılarıda bulunmakta.
Talebi, coğrafi konumu ve lojistik imkanları sebebiyle Türkiye tahıl ve yağlı tohumlarda herzaman için Ukrayna’nın en önemli müşterilerinden biridir. Buğday ve arpa bu ürün gamının dışında kalsada özellikle yağlı tohumlarda önemli bir alıcıdır.
Ukrayna genelinde tahılda kışlık ekim yapılmaktadır ki bu rakam toplamda 6 milyon hektardır. Baharda ekilen tahıl arazilerinin miktarı ise 170 bin hektar. Bu sebeple, ülkede sert durum buğday rekoltesi oldukça düşüktür. Buğday kalitesi hava şartlarına bağlı olarak her yıl değişmektedir. Örneğin 2016’da biçilen buğdayın %70’i değirmenlik buğdaydı (%11 pro), bu oran 2015’te ise %60’dı. Ülkenin güneyinde buğday kalitesi yüksek verimi düşük, orta ve kuzey bölgelerinde ise verimi yüksek kalitesi düşüktür. Ancak, global ısınma sebebiyle son yıllarda coğrafi olarak kalite-verim dengesinde değişim gözlenmekte. Dnyepr nehri coğrafi olarak ülkeyi ikiye bölmekte ve etrafındaki arazilere sulama imkanı vermekte. Yer altı sularının kullanımına ekolojik ve bürokratik sebeplerden dolayı henüz rahatlıkla izin verilmemesi sebebiyle Dnyepr nehri sulamada en büyük kaynak.
2016-2017 sezonunda buğday üretim maliyetleri yerel para birimi hryvna bazlı %15 civarında arttı. Üretim maliyetindeki bu artışta kur farkı çok önemli bir etken olmasada enflasyon öne çıkıyor.
Ülke genelinde 3 milyon hektar arpa ekimi yapılmaktadır. Ancak, arpa ekimi yapılan arazilerin miktarı hergeçen yıl azalmaktadır. 10 yıl öncesinde 4 milyon hektar arpa ekimi yapılıyordu. Buğday ve diğer ürünlere göre verimi ve karlılığı düşük olan arpa çiftinin ilgi alanından çıkmakta. Buna bağlı olarak Ukrayna’nın arpa ihracatıda düşmektedir. 2006’da 7 milyon ton olan arpa ihracatı bu yıl 3,5 milyon tona kadar düşmüştür. Arpada en önemli müşteri %40-50 pay ile Suudi Arabistan’dır. İç piyasada maltlık arpaya talep yüksek olmasına rağmen üretimi sadece 400 bin ton civarındadır. Tohum, hava şartları gibi olumlu etkenlerin buluşması durumunda maltlık arpada verim 7 ton/ha’a kadar yükselebiliyor.
Ukrayna buğdayının ortalama kalitesi (%11.5 protein) Rus buğdayına (%12.5 ve üstü protein) mukayeseyle daha düşük olması ve Türkiyenin ihtiyacı olan kalitenin altında olması sebebiyle Türk un sanayicisi için öncelikli bir buğday değildir. Ancak, bu demek değildirki Türkiye Ukrayna’dan buğday ithal etmiyor. 2016’da 150 bin ton buğday ithalatı yapılmıştır. Bu sezon Rusya ile yaşanan tarım ürünleri restleşmesine rağmen Türkiyenin Ukrayna’dan aldığı buğday miktarının 200 bin tonu geçmeyeceği anlaşılıyor. Yıllık toplam buğday ithalatımız ile mukayese edildiğinde ise yüksek bir rakam değildir.
Devlet kuruluşu olan ve bir anlamda Türkiye’de TMO’nun karşılığı olarak kabul edebileceğimiz DPZKU firması ülkenin en büyük buğday ihracatçısıdır.
Ukrayna tahıl ihracatının %60’ını TOP 5 firma gerçekleştirirken, sonraki 5 firmada %10’unu yapmaktadır. Özet olarak ilk 10 firma ülke tahıl ihracatının %70’ini elinde tutmaktadır. Cargill, ADM, Soufflet, Bunge gibi dünya devleri bu firmalar arasındadır. İlk 10 firmanın kendilerine ait liman, gemi, lojistik altyapısına sınırsız finansman imkanlarıda eklenince ülkedeki küçük rakiplerine karşı önemli avantajlar sağlamaktadır. Buna en güzel örnek Nibulon firmasıdır. Bu dev firmalar finansman imkanlarını kullanarak her yıl olduğu gibi Nisan 2017 tarihi itibari ile henüz biçimine 2 ay kalan yeni mahsulün %20’sini uygun fiyatlarla satın almış durumdalar. Hasat vaktine kadar ön alımı yapılan mal miktarı toplam ülke genelinde rekoltenin %30’una kadar yükselmektedir. Avanslı ön alımlarda kontraktlar güncel fiyat veya AB borsa fiyatları veya sektördeki ilk 5 firmanın alım fiyatları ortalamasına endekslenmektedir.
Ukrayna Tahıl Derneği ülkenin 40 milyon ton olan tahıl ve yağlı tohumlar ihracatının %80’ini (33-36 milyon ton) gerçekleştirme ki bunun karşılığı 5-7 milyar $’dır. Bu derneğe Ukraynalı ve uluslararası firmalar üyedir.
Deniz limanlarından Panamax türü gemiler yüklenirken küçük tonajlı gemiler genellikle nehir limanları ve sığ deniz limanlarından yüklenmekte. Odesa, Yuzhny Port deniz limanı, nehir ve sığ deniz limanları olarakta Kherson, Nikolaev ve Berdyansk limanları öne çıkmaktadır. Türkiye’ye ihraç edilen tahıl ve yağlı tohumların neredeyse tamamı nehir ve sığ deniz limanlarından yüklenmektedir. Türk un sanayi ve ithalatçısı için 3-5 bin tonluk parti mallar gerek finansman ve gerekse lojistik açısından çok daha uygundur. Ukrayna’dan Panamax ile ihraç edilen buğdaya oranla düşük tonajlı ihracatın daha az karlı olması Ukraynalı ihracatçılar için Türkiy cazip bir pazar değil.
Son 3-4 yıl içerisinde Dnyepr nehri üzerinde faaliyete alınan 15 civarındaki yükleme noktasından yüklenen barj ve nehir tipi gemiler Odesa, Yujny Port gibi büyük limanlarda Panamax’lara aktarılmakta ve ülke içi navlunda büyük avantajlar elde edilmekte. Bu lojistik projesinde Nibulon firması erken davranmış, kendisine ait yükleme limanları ve barj filosunu kurmuş ve rakiplerine karşı önemli avantaj elde etmiştir. Yıllık 5 milyon ton ihracat yapan Nibulon firması, iç piyasada topladığı malın %50’sine yakın bir kısmını ülkenin iç bölgelerinden almakta ve Dnyper üzerindeki bu lojistik ağını kullanarak deniz limanlarına indirmektedir.
Yabancı yatırımcının Ukrayna’da tarım sektörüne ilgisi henüz yeterli seviyede değil. Tarım arazilerinin ticari bir emtia olmadığı ülkede hukukun üstünlüğünün ve vergi sisteminin tartışılıyor olması Avrupa’lı yabancı yatırımcının ülkeye gelmesinin önünde önemli bir engel. AB ile Ukrayna arasındaki kredi kontraktlarında da gündeme gelen tarım arazilerinin satışı Avrupalıların ilgisini çok çekmekte. Risk almayı seven Türk yatırımcısı için ülkedeki bu geçiş dönemi önemli fırsatlar doğuruyor. 3 – 4 yıl içerisinde tarım arazilerinin özelleştirilmesinin söz konusu olduğu ve sürece girilmek üzere olunan ülkede şimdiden pozisyon alınmasında fayda var.
(Not : Ukrayna Un Sektörü konulu yazım ile ilerleyen günlerde devam edecek)
http://www.bulutali.com https://www.facebook.com/AliBulut23 https://twitter.com/AlBlt
